دین و رسانه
دین به عنوان مجموعه ای از معارف قدسی و آموزههای متنازل اصالتا از سنخ پیام بوده و همواره به صورت کتبی، زبانی، و رفتاری در اشکال گوناگون و در چرخه های ارتباطی به صورت های عمودی و افقی توزیع و مبادله شده است.
چگونگی ارتباط دین و رسانه
همه رسانه ها به تناسب ظرفیت، نوع کاربری، جایگاه اجتماعی و وظایف کارکردی میتوانند دین را در نیل به اهداف موردنظر و ایفای نقشهای مورد انتظار مساعدت کنند. عنوان فوق بیشتر اشاره به نقش واسط رسانه در ابلاغ پیام به عنوان تلقّی غالب از فعالیت رسانه دارد.
شکی نیست که رسانه ها میانجی دین میشوند. رسانه ها روش منحصر به فردی هستند که هر فرد، گروه یا نهاد امروزی میتواند [به وسیله آن] مسیر خود را در درون قلمرو عمومی گفتمان سیاسی، فرهنگی یا اجتماعی بیابد.[1]
مهمترین موارد این بهرهگیری عبارتند از:
بسط نفوذ دین:
رسانه می تواند دین را در تلاش برای جلب و جذب مخاطبان جدید، تعمیق باورهای مؤمنان، بسط قلمرو و نفوذ به عرصه ها و ساحت های گوناگون حیات فردی و اجتماعی کمک کند.
رسانه همچنین، ورود دین به عرصه هایی همچون امور تجاری و تبلیغی که در ظاهر تمایل چندانی به ورود بدان ندارد، تسهیل میکند.
تبلیغ هرچه بیشتر دین:
اشتهای دین داران برای تبلیغ آموزه های مذهبی خویش و عرضه آن به سایرین، به ویژه در چرخه رقابت میان ادیان برای ورود به قلمرو استحفاظی یکدیگر، معمولاً آنچنان زیاد است که در ترغیب ایشان به استفاده هر چه بیشتر و بهتر از آخرین فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی کمترین تردیدی باقی نمیگذارد.
به بیان برخی نویسندگان، دینداران از سالهای پایانی دهه 1990 به داد و ستد اطلاعات مذهبی بر روی بزرگراههای اطلاعاتی پرداختهاند.
عموم مذاهب و فرق و آیینهای معنوی روی شبکه جهانی چندین مرکز اطلاعاتی دارند. هزاران فرد یا مؤسسه که میان آنها معابد متروک نیز هست، به نوعی به آموزشهای معنوی از طریق رایانه مشغولند. قرار گرفتن متون اسلامی در این شبکه ها، نمایانگر تمایل دینداران به استفاده از هر نوع ابزار رسانهای است.[2]
تبلیغ دین با قرائت های متکثر:
دست یابی گسترده دین مداران و علاقه مندان به تبلیغ دین به رسانه های گوناگون دارای قابلیت ها و ظرفیت های متنوع، امکانات وسیع و روزافزونی را برای پراکنش پیام دین با قرائت ها و روایت های گوناگون اعم از رسمی و غیررسمی متناسب با نیاز و تقاضای مخاطبان و اقتضائات محیط فراهم ساخته است.
برخی رسانه ها همچون اینترنت، به تریبونی همگانی برای مبلغان و سخنگویان مختلف تبدیل شده و هر کس با توجه به علایق حرفه ای و تشخیص خویش از این ظرفیت عظیم برای تبلیغ اندیشه ها و برداشت های دینی خود در شمارگان وسیع و به صورتی کنترل ناپذیر استفاده میکند.
ازاینرو، دست یابی آسان، امکان بهرهگیری همگانی و تنوع قابلیت های رسانه ای، زمینه پویایی برای رواج فهم ها، قرائت ها، تفسیرها و الگوهای فکری گوناگون و متکثر از آموزه ها و تعالیم دین فراهم ساخته است.
بازتولید پیام های دین در قالب های جدید:
از نگاه برخی، رسانه را باید به عنوان یک فضای جدید یعنی جایگاه و مکانی ویژه که خلق یک متن جدید دینی را در خود می پروراند، ملاحظه کرد؛ جایگاهی مسلما متفاوت و گاه نوین که نمادهای جدید تقدس را با ظرفیت ها و معانی جدید میآفریند. این فضا، سبک های جدیدی را برای ارائه و نمایش آن تعریف مینماید.[3] در واقع، کار رسانه، ایجاد و خلق یک متن جدید در فضای جدید است.
تقویت روح جمعی:
رسانه های فراملّی و فرامنطقهای همچون ماهواره ها و اینترنت میتوانند وجدان جمعی و احساس تعلّق مشترک مؤمنان ساکن در مناطق گوناگون و پراکنده در گوشه و کنار جهان را تقویت کرده و به بازیابی هویت دینی آنها فراسوی هویت های متنوع دیگر کمک کنند.
وحدت و پیوستگی آنها بر پایه اصول مذهبی مشترک را به رغم فاصله های مرئی و نامرئی تشدید کنند و امکان تأثیرگذاری آن ها بر فرایند های موجود جامعه جهانی را افزایش دهند.
ایجاد زمینه برای احساسات و تجربه دینی:
تجربه دینی نوعی احساس و دریافت شهودی است که تحت تأثیر ارتباط و جذب مستمر پیامهای قدسی، تجربه حضور در مکان ها و زمان های خاص و مشارکت فعال در انجام اعمال عبادی و معنوی برای مؤمنان حاصل میشود.
نمایشهای معنوی تلویزیونی در ایجاد و تشدید همنوایی و همدلی مخاطب نقش محوری دارند.
مخاطب گاه در صورت وجود فضای روحی مناسب و عطف توجه عمیق پا به پای مراسم عزاداری در حال پخش میگرید، سینه می زند، احساس همرأیی و حضور در جمع همکیشان معتقد خود را از طریق تماشای برنامه درک میکند و از مشارکت با واسطه خویش احساس خرسندی، آرامش و کسب ثواب می کند.
به بیان دیگر، مخاطبان مجازی در صورت همنوایی و همدلی، بخشی از احساس و حظ معنوی ناشی از تجربه ادراک بیواسطه زمان و مکان قدسی و نماد های مذهبی و مشارکت های آیینی را از خلال تماشای برنامه از آن خود خواهند ساخت.
در مواردی نیز پخش رسانه ای یک برنامه آیینی به دلیل کنترل اختلال های محیطی و افزایش آرایههای زیباشناختی در مقایسه با واقعیت، تأثیر عمیق تری بر روح مخاطب بر جای میگذارد و امکان بیشتری برای برقراری ارتباط همدلانه با صحنه فراهم میسازد.
بازیابی و خلق نمادهای مقدس:
از جمله اقدامات رسانه ها، خلق نمادهای مقدس و بسط تقدس به اشیا و پدیدههای عادی است. به بیان برخی محققان:
فلان قطعه از زمین، روستای زادگاه و معبد و کلیسای مقدس، قدرت افسونگری خود را از دست دادهاند.
در عوض، این رسانههای گروهی هستند که به خلق نمادهای مقدس میپردازند و قبیله کوچنشین جوانان با این توتمها احساس هویت میکند و میآموزد که چگونه هر مکانی را که برای استقرار و اسکان برمیگزیند، مقدس و سحرآمیز کند.[4]
بسترسازی برای ایجاد تحول روحی:
فیلم و برنامههای نمایشی در صورت بهرهگیری از جاذبههای معنوی و عرفانی، پردازشهای رسانهای مناسب و پخش در اوقات ویژه، قدرت زیادی برای ایجاد تکانههای روانی مثبت و زمینهسازی برای تحول روحی در افراد دارند.
به بیان ترنز، فیلم و سایر رسانهها افراد را وارد مرحله آستانهای میکنند که طی آناززندگیروزمرّه خودفاصلهگرفته و برای تحول آمادگی می یابند.
این امر موجب میشود تا مراسم عبادی در جامعه نهنقشمحافظهکارانه،که نقش خلّاق ایفا کنند.[5]
تسهیل اطلاع یابی از ادیان گوناگون:
رسانه های جهان گستر، زمینه مناسبی برای پراکنش محتوای تعالیم ادیان گوناگون و نحوه فعالیت و تبلیغ آنها فراهم میسازند.
این اطلاعات، افق دید پیروان یک دین نسبت به وضعیت سایر ادیان را بسط داده و بالطبع در افزایش واقعبینی آنها از یکدیگر و کاهش پیشداوریهای تعصبآلود مؤثر خواهد بود.
این موضوع بالقوّه میتواند به گسترش و تقویت زمینههای همکاری یا احیانا تشدید تعارضات محتمل منجر شود. شکلگیری جنبشهای دینی جدید محصول مشترک و ناخواسته این نوع تعاملات ارزیابی شده است.
به بیان برخی نویسندگان، یکی از آثار عصر اطلاعات، آسانتر شدن دستیابی به اطلاعاتی درباره تعالیم، آموزهها و فعالیتهای سایر مذاهب است. حتی کسانی که از تربیت تخصصی برخوردار نیستند، میتوانند به آسانی به چنین اطلاعاتی دسترسی پیدا کنند.[6]
پی نوشت ها :
[1] استوارت ام هوور، مخاطبان و رسانهای کردن دین، در: دین و رسانه، ص 461.
[2] مجید محمدی، دین و ارتباطات، ص 129.
[3] مهری بهار، تلویزیون، ابژههای دینی و سکولاریسم در: دین و رسانه مجموعه مقالات، 1386، ص 91.
[4] جیزس مارتین باربرو، رسانههای گروهی به مثابه جایگاه مقدسسازی دوباره فرهنگهای معاصر در: بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، 1385، ص 152.
[5] لین اسکافیلد کلارک و استوارت ام هوور، فصل مشترک رسانه، فرهنگ و دین، در: بازاندیشی درباره رسانه، دین و فرهنگ، 1385، ص 40.
[6] عبدالرضا شاهمحمّدی، «عصر ارتباطات و اطلاعات جهانیشدن دین»، پژوهش و سنجش 35، ص 144.
منابع:
کتاب مخاطبان و رسانهای کردن دین
کتاب بازاندیشی درباره رسانه
کتاب عصر اطلاعات و ظهور جامعه شبکهای
نشریه پژوهش و سنجش
تهیه و فراوری : احمد اولیایی ، گروه حوزه علمیه تیان
موضوع مطلب :
