اولین قدم برای خطرناک شدن

امتناع از مدرسه یک مسئله جدی سلامت روانی و جسمانی برای بسیاری از کودکان و نوجوانان است. غیبت از مدرسه یک عامل خطر برای بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانان، خشونت، سوء مصرف مواد و... است. اگر غیبت‌های غیرقابل توجیه به صورت مزمن ادامه یابد ممکن است به باز ماندن کودک یا نوجوان از تحصیل و پیامدهای ناشی از آن نظیر محرومیت‌های اقتصادی مشکلات شغلی و اجتماعی و روانپزشکی در بزرگسالی منجر شود. رفتار امتناع از مدرسه طبق تعریف عبارت است از امتناع کودک از حضور در مدرسه و یا مشکل برای ماندن در محیط مدرسه برای تمام روز یا قسمتی از روز. این تعریف موارد زیر را در بر می‌گیرد:  کودکانی که به طور کامل از مدرسه غیبت می‌کنند.  آنها که ابتدا در مدرسه حضور می یابند اما سپس در طول ساعات مدرسه، آن را ترک می‌کنند.  آنها که با مشکلات رفتاری نظیر بدخلقی‌های صبحگاهی یا مشکلات روانی‌ـ جسمانی در مدرسه حضور می‌یابند.  آنها که استرس نامعمولی را در طول ساعات مدرسه نشان می‌دهند و به مراقبان خود التماس می‌کنند که مدرسه را ترک کنند و در خانه بمانند.  بین امتناع از مدرسه به دلیل ترس و اضطراب و فرار از مدرسه باید تمایز قائل شویم.

فرار از مدرسه (یا مدرسه گریزی) به موارد زیر اشاره دارد:

غیبت‌های غیرقانونی و پنهانی از مدرسه بدون اطلاع والدین؛ غیبت‌های مرتبط با مشکلات تحصیلی؛ غیبت‌های مرتبط با شرایط اجتماعی نظیر فقر و بی‌خانمانی.

برای امتناع از مدرسه دلایل مختلفی در مطالعات مختلف ذکر شده است که هر کدام به تنهایی و یا در کنار یکدیگر می‌تواند علت امتناع از مدرسه در کودک باشد.  احتمالاً یک آمادگی ژنتیکی برای رشد مشکلات هیجانی و اضطراب شامل امتناع از مدرسه وجود دارد. اگر پدر یا مادر کودک دچار مشکلات اضطراب باشند، کودک به احتمال بیشتری به مشکلات اضطرابی مبتلا خواهد شد.

امتناع از مدرسه رفتن به مدرسه و مشکلات حضور در مدرسه ممکن است ناشی از یک بیماری روانپزشکی باشد. این بیماریها عبارتند:

1. اضطراب جدایی – 2 . افسردگی .  3.  بی اعتنایی مقابله‌ای  -  4. اختلال سلوک-  5. سایر اختلالات

برخی کودکان اجتناب کننده از مدرسه نگرش های پایینی درباره مهارت‌های خود برای مقابله و کنار آمدن با مسائل و مشکلات دارند. این کودکان وقتی در موقعیت‌های مبهم یا تهدید کننده (مثل محیط مدرسه، پرسش کلاسی، فعالیت‌های خاص در مدرسه و... قرار می‌گیرند دچار اضطراب می‌شوند.

نحوه برقراری پیوند کودک با مدرسه نیز می‌تواند در شروع امتناع از مدرسه نقش داشته باشد.  منظور از پیوند کودک با مدرسه، احساس نزدیکی دانش‌آموز نسبت به مدرسه و احساس رضایت وی از تأمین نیازهای تحصیلی، اجتماعی، و... می‌باشد. عوامل مربوط به پیوند کودک با مدرسه عبارتند از: اداره مثبت کلاس درس، شرکت در فعالیت‌های فوق برنامه و قبول نظم و مقررات مدرسه. اگر کودک در مدرسه احساس امنیت نداشته باشد، از ارزش و احترام برخوردار نباشد، مورد آزار و اذیت دیگر شاگردان یا پرسنل مدرسه قرار گیرد، احتمال عدم حضور در مدرسه بیشتر می‌شود.

صرف نظر از علت‌های نخستین امتناع از مدرسه، کاهش اضطراب کودک از طرق های ذیل می‌تواند در نقش یک پاداش یا تقویت کننده مثبت (عاملی که باعث افزایش یک رفتار می‌شود) عمل کند و باعث تداوم مشکلات کودک در زمینه امتناع از مدرسه گردد.

1. زمانی که کودک از رفتن به مدرسه امتناع می‌کند، در واقع از عواملی که مربوط به مدرسه است و باعث ایجاد اضطراب در کودک می‌شود اجتناب و دوری می‌کند. این مسئله امتناع را تشدید می‌کند. 

2. وقتی کودک به مدرسه نمی‌رود در واقع از موقعیت‌های اجتماعی ناراحت کننده و ارزیابی کننده در مدرسه هم دور می‌شوند. مثلاً کودکان یا نوجوانانی که خجالتی هستند و در همکاری و ارتباط با همسالان و یا اشخاص دیگر در مدرسه مشکل دارند و یا مشکلاتی در زمینه‌های امتحان، پرسش شفاهی، کنفرانس‌های شفاهی در مقابل دانش آموزان دیگر، عملکردهای ورزشی و... دارند. دراین دسته جای می‌گیرند. این کودکان یا نوجوانان ممکن است احساس طرد شدن از همسالان بکند.

3. مورد پاداش دهنده دیگر در کودکان امتناع کننده از مدرسه عبارت است از کسب توجه از اشخاص مهم بخصوص والدین. در این مورد، مدرسه به خودی خود، نامطلوب نیست اما کودک ترجیح می‌دهد تا در خانه یا محل کار والدین بماند. این کودکان ممکن است رفتارهایی مثل بدخلقی، شکایت‌های جسمانی اغراق شده و فرار از مدرسه را نشان دهند. ممکن است آنها دچار بیماری اضطراب جدایی یا لجبازی مقابله‌ای نیز باشند.

4. چهارمین تقویت‌کننده (عامل پاداش دهنده مطلوب) عبارت از این است که کودک یا نوجوان از مدرسه امتناع می‌کند تا فعالیت‌های جذاب تر خارج از مدرسه نظیر تماشای تلویزیون، بازی کامپیوتری، وقت گذراندن با دوستان یا رفتن به مهمانی و... را انجام دهد.  

پیش از پرداختن به مشکل، باید اطلاعات جامعی درباره کودک و رفتار امتناع از مدرسه به دست آید.

لازم است که روزها یا دوره‌های زمانی که کودک خارج از مدرسه است اندازه‌گیری و ثبت شود.

والدین گزارشی از مشکلات مربوط به آماده شدن برای مدرسه و حضور مداوم کودک در مدرسه بدهند.

مصاحبه‌ای با کودک درباره نگرانی‌ و توانایی‌هایش ترتیب داده شود.

بیماری‌های روانپزشکی مرتبط با امتناع از مدرسه با مصاحبه دقیق شناسایی شود (اگر بیماری روانپزشکی داشته باشد جهت ارزیابی و درمان ارجاع شود).

بدرفتاری‌های کودک در خانه و مدرسه ثبت شود.

با وجود اطلاعات بالا می‌توان تصمیم‌گیری بهتری در مورد نحوه برخورد با مشکل این کودکان و نوجوانان اتخاذ نمود.

توصیه‌هائی برای والدین

والدین باید بعد از یک فعالیت لذت بخش، ساعات محدودی را با کودک در مدرسه حضور یابند.

کودک را به ازای هر بار بیشتر ماندن در مدرسه تشویق کنید.

می‌توانید برای وی جوایزی کوچک و متناسب برای رفتار آماده شدن به موقع، عدم گریه و قشقرق در هنگام رفتن به مدرسه، حضور در مدرسه بدون گریه و بی قراری حضور در کلاس بدون گریه، ماندن تمام روز در مدرسه بدون ناراحتی تهیه کنید.

کودک را بوسیله سرزنش، تحقیر، تنبیه بدنی مجبور به حضور در مدرسه نکنید.

در فرستادن کودک به مدرسه آرام و با ثبات باشید.

از بحث‌های طولانی و گیج کننده با کودک بپرهیزید.

در مورد فرستادن کودک به مدرسه، تردید و دودلی به خود راه ندهید.

کودک را در ساعات مدرسه به نزد پزشک نبرید.

اگر کودک به هر دلیلی در خانه ماند، وی را از فعالیت‌های سرگرم کننده نظیر بازی، تماشای تلویزیون و... محروم کنید. بهتر است کودک در جایی خارج از خانه که چندان مورد علاقه اش نیست بماند تا برای ماندن در خانه تشویق نشود. و یا سعی کنید او را در رختخواب نگه دارید. به او بگویید که بیمار است و باید استراحت کند.

مواردی که کودک از طرد شدن توسط سایر بچه‌ها در مدرسه ترس دارد از طریق بازی نقش مهارت‌های دوست‌یابی را با او تمرین کنید.

در فعالیت‌های مربوط به مدرسه کودک نظیر اولیا و مربیان و ... شرکت کنید.

کودک خود را با سایرین مقایسه نکنید.

مسئولیت‌های ساده‌ای که توانائی انجام آن را دارد در مدرسه به آنها واگذار شود.

دکتر جواد محمودی قرائی

انجمن روانپزشکی کودک و نوجوان

تنظیم برای تبیان: کهتری